Amio mama: O le a le mea e Lelei I Ai?
O amioga lelei a tagata e mulimuli ane avea ma meaola: e gaosia e faiʻai, ma faiʻai e aofia ai faiga e fesuiaʻi e le Darwinian natura filifilia. Pei o meaola uma na suia (pei o fatu, uterus, ma lima), o nei auala e foʻia ai faʻafitauli e fesoʻotaʻi ma le ola o le tagata lava ia ma toe gaosia. O faʻaiuga faʻamasino a tagata taʻitoʻatasi e mafai ona manatu iai o oloa muamua, poʻo ni isi mea, o nei auala. O le le fiafia e uiga i le faʻaipoipo ma se tasi o aiga, o se faʻataʻitaʻiga, atonu o le oloa muamua (o lona uiga o le oloa na fuafuaina e le evolusione) o se auala na fuafuaina e aloese ai mai le faʻafailele. I le isi itu, o le agaʻi i le faʻasalaina o manuʻa leaga i manu, e foliga mai o le gaosiga o mea e faʻaaoga e mafai ai ona malamalama i tagata, ma faʻalauiloa ai le agalelei o se tasi i isi tagata. (Manatua o le amanaʻia o se uiga o se-by-oloa nai lo le muamua oloa e leai se mea uiga i lona uiga taua lautele).
O nisi mafaufauga faʻafetaui mo amioga talafeagai-talafeagai e foia ai faʻafitauli o loʻo i ai i toetoe lava o tagata uma siosiomaga (mo se faʻataʻitaʻiga, o le faʻafitauli o le aloese mai inbreeding). O isi o tali i faʻafitauli e sili atu le ogaoga i nisi siosiomaga nai lo isi, ma o le mafuaʻaga sili lea-a e ui lava i le mea moni o le natura faʻale-tagata o le mea lava e tasi koluse-aʻoaʻoga-o nisi itu o amioga lelei e matua eseʻese i soʻo se aganuu. Mo se faʻataʻitaʻiga, i siʻosiʻomaga o loʻo faʻalagolago tele ai le mauaina o alagaʻoa i le alualu i luma i taua - e pei o totonu o ituaiga o nuʻu o highland New Guinea, poʻo fiefdoms o le vaitaimi o Europa anamua - e ono lagolagoina e tagata amio lelei a le militeri e pei o le malosi ma le lototoa ma faʻalumaina le palaʻai.
Tagata faʻafetaui mafaufau mafai foi ona fausia fou taua faiga e foia ai faʻafitauli i le tele o vaega o fetuʻutuʻunaʻi vaega. Tulaga taua e faʻalauteleina ai le faʻasaienisi fesili, mo se faʻataʻitaʻiga, fesoasoani fofo faʻafitauli e fesoʻotaʻi ma le ola (faʻasaienisi faʻasaienisi), ola (vailaʻau), fefaʻatauaiga (gaosiga o pisinisi), ma le tele o isi vaega. O lenei agavaʻa a le tagata e faʻatulaga ni suiga lelei o amioga lelei, o se tasi lea o mafuaʻaga ua ala ai ona eseese amioga i soʻo se tu ma aga, ma ua fautuaina e tagata suʻesuʻe pei o le biologist o Richard Alexander ma le anthropologist o Robert Boyd, pe faʻafefea e lenei fesuiaʻiga o tu ma aga ona tupu ai le ola lelei. O tagata e masani ona fetuʻunaʻi e tauva i vaega, ma o se taua taua e mafai ona maua e le tasi kulupu i luga o le isi, o le amio lelei e sili ai le faʻalauiloaina o le tauvaga manuia. Afai o vaega o amioga lelei a le sosaiete (e pei o tulaga taua e faʻatupuina le alualu i luma o le saienisi) faʻamanuiaina le sosaiete i vavaega o vavaega, o lona uiga o le amio lelei mafai ona alofagia e le "kulupu kulupu filifilia" ( leai o le mea lava e tasi e pei o le vaega o meaola o loʻo filifilia, o se auala e mafai ai e tagata taʻitoʻatasi ona faʻamanuiaina a latou kulupu ae e afaina ai le latou ola, ma e foliga mai e le manaʻomia o se faʻamatalaga iloga mo amioga a tagata; mo faʻamatalaga vaʻai i le tusitusiga a Steven Pinker poʻo laʻu tusi iloiloina). I le tala faasolopito, o vaega e iai le malosi o amioga lelei na taumafai e fai ma sui o vaega e iai amioga lelei, ma e faʻataʻitaʻia foi e vaega vaivai o loʻo mananaʻo e faʻataʻitaʻia lo latou manuia. E ala i nei faiga, o le manumalo i fua faʻataʻitaʻi ua masani ona sosolo i le afaina o le leiloa.
Mai lenei vaaiga, o le faigata o le tauvaga i totonu o vaega e taua tele i le fuafuaina po o fea o amioga lelei e ola ma o fea e fano. O lenei manatu e le tau faʻailoa mai se mea le mautonu e uiga i amioga mama: e leai se mafuaʻaga mai biology e faapea o lenei tauvaga e tatau ona vevesi (ma e moni lava, Pinker finau faʻatauanau i lana tusi talu ai nei ua avea ma sili atu ona faʻaitete i le taimi), ma le le faʻamalosi, aoga tauvaga mafai ona taitai atu ai i le siisii tai tai o penefiti mo tagata soifua lautele. O le a le uiga o lenei manatu o le ola mama e tatau ona faʻaititia i lagona faʻaosofia o le ita, ma sili atu e uiga i le fuafuaina o se tulaga taua faiga o le a mafai ai e le sosaiete manuia i se fesuiaʻiga faifai pea ma faavavau faʻatauvaga lalolagi.
(O se lomiga o lenei tusitusiga o le a aliali mai o le tusitala "Tulafono Faʻanatura" koluma i le faletupe mekasini Tagata tausi lalolagi ).
Pule Tau Fatuga Michael E. Tau 2012. Ua taofia aia tatau uma.